مبانی نظریۀ تسلیط یا عدم تسلیط بر نفس؛ مطالعۀ تطبیقی در حقوق اسلام و فرانسه

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق خصوصی و اسلامی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران

2 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در این نوشتار، مبانی نظریۀ تسلیط یا عدم تسلیط بر نفس در فقه اسلامی و حقوق فرانسه مطالعه شده است. پرسش اصلی این بود که آیا در روایت «الناس مسلطون علی اموالهم»، اصطلاح «انفسهم» نیز وجود دارد و به‌طور کلی آیا انسان بر بدن خود مالکیت و سلطنت دارد یا اینکه سلطه‌ و حقی بر نفس تشریع نشده و در موارد تردید، اصل بر تسلیط بر نفس است یا عدم تسلیط؟ با مطالعۀ روایات وارده و نقد و بررسی دیدگاه‌های فقهی و تفکیک سلطنت اعتباری (حقوقی) از سلطۀ واقعی (حقیقی)، این نتیجه حاصل شد که در روایت پیش‌گفته واژۀ «انفسهم» نیامده است و تمام آیات و روایاتی هم که انسان را از انجام تصرفات زیا‌ن‌بار در جسم و جان خود منع کرده‌اند، تسلیط بر نفس را هم به‌عنوان قاعده نفی می‌کنند. بنابراین، اصل را باید بر عدم سلطنت حقوقی انسان بر جسم و جان خود قرار دارد، مگر در مواردی که شارع مقدس به‌صراحت تصرف موردنظر را اجازه داده باشد یا «ضرورت»‌ (الضرورات تبیح المحضورات) و قواعدی مثل دفع ضرر موجود یا احتمالی، لزوم حفظ نفس (خود و دیگری) و نجات جان انسان زنده، دفع ضرر شدیدتر با ضرر خفیف‌تر (الضرر الاشد یزال بالضرر الاخف) و قاعدۀ اهم و مهم (فدا کردن مهم در مقابل اهم) و امثال آنها، جواز چنین تصرفی را توجیه نماید. در حقوق فرانسه نیز اصل عدم تسلیط بر جسم و جان پذیرفته‌ شده و استثناهایی در صورت «ضرورت‌ پزشکی» برای درمان خود شخص یا فرد دیگر و نمونه‌گیری از اعضا و سلول‌های فرد زنده پیش‌بینی گردیده است. حقوق‌دانان فرانسوی هم با تأکید بر کرامت و منزلت والای انسان و جایگاه روح آدمی در بدن او، با تلقی انسان به‌عنوان ابزاری برای اهداف علمی با استدلال‌های انسان‌دوستانه و اخلاقی، مخالفت کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Fundamentals of the theory of domination or non-domination of body and soul; A Comparative Study of Islamic and French Law

نویسندگان [English]

  • Abbas Karimi 1
  • Mohammad Hadi Javaherkalam 2
1 Professor, Private and Islamic Law Group, Faculty of Law and Political Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Private Law Group, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabataba'i University - Doctor of Law, Private Law, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Iran
چکیده [English]

In this article, the basics of the theory of domination or non-domination of the self in Islamic jurisprudence and French law have been studied. The main question was whether there is a term "body and soul" in the narration of "people have dominion over their property" and in general, whether a person has dominion over his body and soul or whether domination and right over the soul has not been legislated, and in cases of doubt, is the principle on domination of the soul or on non-domination? By studying the narrations and criticizing the views of the Imami jurists and separating legal domination from real domination, it was concluded that the word "body and soul" does not appear in the aforesaid narration; and, all the verses and hadiths that forbid man from making harmful possessions in his body and soul deny dominion over body and soul as a rule. Therefore, the principle should be based on the lack of legal domination of man over his body and soul, except in cases where the Holy Shari'at has explicitly allowed a special possession or justifies the "necessity" ‌ and the basic rules of permitting such possession, such as repelling existing or potential harm, the need to save the life (of oneself or another) and save the life of a living human being, to repel more severe harm with lesser harm, the rule that something more important takes precedence over something important and the like. French law also recognizes the principle of non-domination of body and soul, and provides for exceptions in case of "medical necessity" for the treatment of oneself or another person and the sampling of organs and cells of a living person. French jurists have also opposed the approach of using human beings as a tool for scientific purposes with humanitarian and moral arguments, emphasizing human dignity and the place of the human soul in his body.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Body and soul
  • Dominance and non-dominance
  • formative and intrinsic property
  • legislative property
  • real and legal domination

مراجع

  1. الف) فارسی

    1. آصفی، محمدمهدی (1381). «پیوند اعضای مردگان مغزی»، فقه اهل ‌بیت (ع)، ش 31.
    2. ادریس، احمد عوض (1372). دیه، مترجم: علیرضا فیض، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    3. اردوان، ارژنگ (1395). «بازپژوهی فقهی حق اختصاص و دامنة آن»، فقه و حقوق اسلامی، ش 12.
    4. اصغری ‌آقمشهدی، فخرالدین و کاظمی‌افشار، هاجر (1388). «نحوه‌ی ارتباط انسان با اعضای بدن خود از دیدگاه فقه و حقوق»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش 1.
    5. بادینی، حسن و بانشی، مجتبی (1400). «مبانی حق انسان بر بدن خویش؛ بیان نظریه کار و طرح نظریه بدن برای بدن»، مجله حقوقی دادگستری، ش 113.
    6. بانشی، مجتبی (1400). مبانی حق انسان بر بدن خویش، گفتاری در فلسفه حق انسان بر بدن، چ1، تهران: شرکت انتشار.
    7. جمعی از نویسندگان (1421ق). مأخذ شناسى قواعد فقهى، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
    8. جوادی آملی، عبدالله (1385). حق و تکلیف در اسلام، چ2، قم: اسراء.
    9. جوادی‌آملی، عبدالله (1397). فلسفه حقوق بشر، چ9، قم: اسراء.
    10. جواهرکلام، محمدهادی (1395). رهن اموال آینده و دارایی در گردش، تهران: شرکت انتشار.
    11. جواهرکلام، محمدهادی (1398). مبانی جبران خسارت‌های بدنی، رساله دکترای حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
    12. جواهرکلام، محمدهادی (1400). مبانی و اصول جبران خسارت بدنی، چ1، تهران: شرکت انتشار.
    13. خلخالى، سیدمحمدمهدى (1422ق). حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، مترجم، جعفر الهادى، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    14. درگاهی، مهدی (1395). «واکاوی محدوده و قلمرو قاعده سلطنت نسبت به سلطه انسان بر اعضای بدن»، فقه و اصول، ش105.
    15. رجائی، فاطمه؛ محقق‌داماد، سیدمصطفی؛ موسوی، سیدمحمدصادق(1390)، «بررسی فقهی و حقوقی رابطه انسان با اعضای بدن خود»، فقه و حقوق اسلامی، ش2.
    16. سلطانی، عباسعلی و کراچیان‌ثانی، فاطمه (1392). «اثبات فقهی و حقوقی قاعده «لزوم حفظ نفس» در اسلام»، پژوهش‌های فقهی، ش3.
    17. شهیدی، مهدی (1388). تشکیل قراردادها و تعهدات، چ7، تهران: مجد.
    18. صافى‌گلپایگانى، لطف‌الله (1415ق). استفتاءات پزشکى، قم: دارالقرآن الکریم.
    19. صانعی، یوسف (1383). استفتائات پزشکی، قم: میثم تمار.
    20. صدوق، محمد (1372). عیون أخبار الرضا، مترجم: حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری، ج1، تهران: صدوق.
    21. صفایی، سید حسین و قاسم‌زاده، سید مرتضی (1395). اشخاص و محجورین، چ22، تهران: سمت.
    22. عبداللهی علی‌بیک، حمیده (1383). «قاعدة اضطرار (الضرورات تبیح المحذورات)، مطالعات اسلامی، ش63.
    23. قاسمیان ‌مزار، مجید (1389). «فروش اعضای بدن در پرتو قاعدۀ تسلیط»، فروغ وحدت، ش22.
    24. کریمی، عباس؛ جواهرکلام، محمدهادی (1394). «معامله به مال آینده»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش90.
    25. کریمی، عباس و علیجانی، محسن (1399). «قاعدۀ عدم تسلیط بر نفس و تأثیر آن بر شرط عدم مسئولیت در خصوص خسارت جانی»، مندرج در: ارمغان عمر؛ مجموعه مقالات در نکوداشت استاد دکتر محمود عرفانی، به کوشش جمعی از نویسندگان، تهران: جنگل.
    26. گرجی، ابوالقاسم (1372). مقالات حقوقی، ج2، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
    27. محقق‌ داماد، سیدمصطفی (1385). قواعد فقه، ج1و4، چ13، تهران: نشر علوم اسلامی.
    28. محقق ‌داماد، سید مصطفی(1390). «جنایت بر اعضای بدن از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی»، فقه پزشکی، ش5و6.
    29. مرکزتحقیقات فقهی قوۀ ‌قضائیه (1377). اطلاع‌رسانی دیدگاه‌های فقهی2، پیوند اعضا، تهران: قوه‌قضائیه.
    30. منتظرى، حسین‌على(بی‌تا). رساله استفتاءات، ج2، قم: بی‌نا.
    31. مؤمن ‌قمی، محمد (1382). «پیوند اعضا»، فقه اهل ‌بیت (ع)، ش34.
    32. نقیبی، سیدابوالقاسم و حاجیان‌فروشانی، زهره (1392). «نظریه جواز و صحت خرید و فروش اعضای بدن در فقه امامیه»، فقه و اصول، ش93.
    33. هاشمی‌ شاهرودی، سید محمود (1375). «آنچه بزهکار، افزون بر دیه باید بپردازد»، فقه اهل‌بیت(ع)، ش5و6.
    34. هاشمى ‌شاهرودى، سید محمود (1419ق). بایسته‌هاى فقه جزا، تهران: میزان-دادگستر.

     

    ب) عربی

    1. احسایى، محمد (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیة، ج1، 2و3، چ1، قم: دار سیدالشهداء للنشر.
    2. اراکى، محمدعلى (1415ق). کتاب البیع، ج1، قم: مؤسسۀ در راه‌ حق.
    3. اردبیلى، احمد (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان، ج1و8، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    4. اردبیلى، احمد (بی‌تا). زبدة البیان، تهران: المکتبة الجعفریة.
    5. اصفهانى، محمدباقر (1404ق). مرآة العقول، ج16و22، چ2، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    6. اصفهانى، محمدباقر (1406ق). ملاذ الأخیار، ج2، 3، 7و14، قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى(ره).
    7. اصفهانى، محمدباقر (1410ق). بحار الأنوار، ج2، 62، 78و93، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
    8. اصفهانى، محمدحسین (1418ق). حاشیة کتاب المکاسب، ج5، قم: أنوارالهدى.
    9. اعرج‌ حسینى، سید عمیدالدین (1416ق). کنز الفوائد، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    10. انصارى، شیخ‌ مرتضى (1415ق). کتاب المکاسب، ج2و3، قم: کنگره بزرگداشت شیخ انصارى(ره).
    11. بجنوردی، سید حسن (1419ق). القواعد الفقهیۀ، ج5و7، قم: نشرالهادی.
    12. بحرانى، محمدسند (1423ق). فقه الطب و التضخم النقدی، بیروت: مؤسسة أم القرى.
    13. بحرانی، یوسف (1405ق). ‌الحدائق الناضرۀ، ج18، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    14. جمعى از پژوهشگران، زیر نظر سید محمود هاشمى‌شاهرودى (1423ق). موسوعة الفقه الإسلامی، ج7، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى.
    15. حائرى (طباطبایی)، سیدعلى (1418ق). ریاض المسائل، ج8، 13و16، قم: آل‌البیت(ع).
    16. حسینى ‌تهرانى، سیدمحمدحسین (1418ق). ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام، ج4، بیروت، دارالحجة البیضاء.
    17. حسینى ‌شیرازى، سیدمحمد (1413ق). الفقه، القواعد الفقهیة، بیروت: مؤسسه امام رضا(ع).
    18. حسینى‌ شیرازى، سیدمحمد (بی‌تا). إیصال الطالب، ج1، 2و5، تهران: منشورات اعلمى.
    19. حلّى (ابن‌ادریس)، محمد (1410ق). السرائر، ج2و3، چ2، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    20. حلّى (علامه)، حسن (1412ق). منتهى المطلب، ج3و15، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
    21. حلّى (علامه)، حسن (1414ق). تذکرة الفقهاء، ج7، 10و16، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
    22. حلّى(علامه)، حسن (1420ق)‌. تحریر الاحکام، ج2، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
    23. حلّى، شمس‌الدین محمد (1424ق). معالم الدین، ج2، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
    24. حلی (محقق)، جعفر (1408ق). شرائع الإسلام، ج3و4، چ2، قم: اسماعیلیان.
    25. حلی (محقق)، جعفر (1412ق). نکت النهایۀ، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    26. حمیرى، عبدالله (1413ق). قرب الإسناد، قم: آل‌البیت(ع).
    27. خرازی، محسن (1420ق). «تغییر الجنسیۀ»، الفقه اهل‌البیت(ع)، ش13.
    28. خطاب، حسن السید (1430ق). «قاعدۀ الضرورات تبیح المحذورات و تطبیقاتها المعاصرۀ فی الفقه الإسلامی»، مجلۀ الأصول و النوازل، العدد الثانی.
    29. خلخالى، سید محمدمهدى (1427ق). فقه الشیعة-کتاب الإجارة، تهران: منیر.
    30. خمینى، سید روح‌اللّه (1415ق). المکاسب المحرمة، ج1، قم: تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
    31. خمینى، سید روح‌اللّه (1418ق). کتاب البیع، تقریرات: سیدحسن طاهری خرم‌آبادى، قم: تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
    32. خمینی، سید روح‌الله (1410ق). کتاب البیع، ج1، چ4، قم: اسماعیلیان.
    33. خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). تحریر الوسیلة، ج1و2، چ1، قم: دارالعلم.
    34. خویى، سید ابوالقاسم (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی، ج23و33، قم: مؤسسة إحیاءآثار الإمام الخوئی(ره).
    35. خویى، سید ابوالقاسم (بی‌تا-الف). مصباح الفقاهة (المکاسب)، ج1، 2و6، بی نا، بی‌ جا.
    36. خویى، سید ابوالقاسم (بی‌تا-ب). منیة السائل، بی‌جا، بی‌نا.
    37. راوندى، قطب‌الدین (1405ق). فقه القرآن، ج1، چ2، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى(ره).
    38. روحانى، سید صادق (1412ق). فقه الصادق (ع)، ج9، 16، 18، 19و26، قم: دارالکتاب.
    39. روحانی، صادق (1425ق). مسائل المستحدثۀ، قم: دارالفکر.
    40. سیستانی، سیدعلی (1414ق). قاعدة لاضرر و لاضرار، قم: دفتر آیةالله سیستانى.
    41. سیورى ‌حلّى، مقداد (1403ق). نضد القواعد الفقهیة، چ1، قم: کتابخانۀ آیةالله مرعشى‌نجفى.
    42. سیوری‌ حلی، مقداد (1425ق). کنز العرفان، ج2، قم: انتشارات مرتضوی.
    43. شوشترى، محمدتقى (1406ق). النجعة، ج6، 8و10، تهران: صدوق.
    44. الشوکانی، محمدبن‌علی (1413ق). نیل الأوطار، ج5، مصر: دارالحدیث.
    45. صدوق، محمد (1386ق). علل الشرائع، ج2، قم: داورى.
    46. صدوق، محمد (1413ق). من لایحضره الفقیه، ج1، 3و4، چ2، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    47. طباطبایى ‌بروجردى، آقاحسین (1413ق). تقریرات ثلاث، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    48. طباطبایى ‌بروجردى، آقاحسین (1429ق). جامع أحادیث الشیعۀ، ج23، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
    49. طباطبایى ‌حکیم، سیدمحسن (1416ق). مستمسک العروة الوثقى، ج10، قم: مؤسسة دارالتفسیر.
    50. طباطبایى ‌قمی، سیدتقى (1426ق). مبانی منهاج الصالحین، ج8، قم: قلم الشرق.
    51. طباطبایى ‌یزدى، سید محمدکاظم (1421ق). حاشیة المکاسب، ج2، چ2، قم: اسماعیلیان.
    52. طباطبایی (علامه)، سید محمدحسین (1368). المیزان، ج1، تهران: اسلامیه.
    53. طوسى (شیخ)، محمد (1390ق). الإستبصار، ج2، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    54. طوسى (شیخ)، محمد (1407ق-الف). الخلاف، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    55. طوسى (شیخ)، محمد (1387ق). المبسوط، ج2، چ3، تهران: المکتبة المرتضویة.
    56. طوسى (شیخ)، محمد (1407ق-ب). تهذیب الأحکام، ج1، 4و9، چ4، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    57. عاملى (بهاءالدین)، محمد (1390ق). الحبل المتین، قم: بصیرتى.
    58. عاملى (حرّ)، محمد (1403ق). الفوائد الطوسیة، قم: چاپخانه علمیه.
    59. عاملى (حرّ)، محمد (1409ق). وسائل الشیعة، ج2، 3، 10، 16، 19، 24، 25، 26و29، قم: آل‌البیت (ع).
    60. عاملى، محمدبن ‌مکى (بی‌تا). القواعد و الفوائد، چ1، قم: مفید.
    61. عاملی (شهید‌ثانی)، زین‌الدین (1410ق). ‌الروضۀ البهیۀ، ج4و7، قم: داوری.
    62. عاملی (شهیدثانی)، زین‌الدین (1413ق). مسالک الأفهام، ج3، 5، 12، 14و15، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
    63. عاملی‌کرکی (محقق‌ثانى)، علی (1414ق). جامع المقاصد، ج3و4، چ2، قم: آل‌البیت(ع).
    64. عراقى، آقا ضیاءالدین (1418ق). قاعدة لاضرر، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
    65. فیاض (کابلى)، محمداسحاق (1426ق). المسائل المستحدثة، کویت: مؤسسه محمدرفیع حسین.
    66. فیض ‌کاشانى، محمدمحسن (1429ق). معتصم الشیعة، ج2، تهران: مدرسه عالى شهیدمطهرى.
    67. قندهارى (محسنى)، محمدآصف (1424ق). الفقه و مسائل طبیة، ج1و2، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
    68. کلینى، محمد (1429ق). الکافی، ج1، 2، 4، 5، 6و7، قم: دارالحدیث.
    69. گلپایگانى، سید محمدرضا (1399ق). بلغة الطالب، قم: خیام.
    70. گلپایگانى، سید محمدرضا (1409ق). مجمع المسائل، ج1، چ2، قم: دارالقرآن الکریم.
    71. گلپایگانى، سید محمدرضا (1413ق). کتاب القضاء، ج1و2، قم: دارالقرآن الکریم.
    72. مامقانى، محمدحسن (1316ق). غایة الآمال، ج1، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة.
    73. الماوردی، أبوالحسن (1419ق). الحاوی الکبیر، ج5، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    74. مراغى، سید میرعبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیة، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    75. مروج‌ جزائرى، سید محمدجعفر (1416ق). هدى الطالب، ج4، قم: دارالکتاب.
    76. مصطفوى، سید محمدکاظم (1421ق). مائة قاعدة فقهیة، چ4، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    77. مکارم‌ شیرازى، ناصر (1422ق). بحوث فقهیة هامة، قم: مدرسه امام على‌بن ابى‌طالب(ع).
    78. مکارم‌ شیرازى، ناصر (1424ق). کتاب النکاح، ج2، قم: مدرسه امام على‌بن ابى‌طالب(ع).
    79. مکارم ‌شیرازی، ناصر (1411ق). القواعد الفقهیۀ، ج2، چ3، قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع).
    80. مکارم ‌شیرازی، ناصر (1425ق)‌. أنوار الفقاهه-کتاب النکاح، قم: مدرسه الإمام علی‌بن أبی‌طالب(ع).
    81. منتظرى، حسین‌على (1409ق-الف). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج1، قم: تفکر.
    82. منتظرى، حسین‌على (1409ق-ب). کتاب الزکاة، ج4، چ2، قم: مطالعات اسلامى.
    83. مؤمن ‌قمى، محمد (1415ق). کلمات سدیدة، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    84. نجفى، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام، ج5، 8، 25، 27، 36و43، چ7، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    85. نراقى، مولى‌احمد (1415ق). مستند الشیعة، ج3و15، قم: آل‌البیت (ع).
    86. نراقى، مولى‌احمد (1417ق). عوائد الأیام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
    87. نظری توکلی، سعید (1422ق). الترقیع و زرع الاعضاء فی الفقه الاسلامی، مشهد: آستان قدس‌رضوی.
    88. هادوی، محمدمهدی (1418ق). بیع الأعضاء الإنسان و هبتها، قم: دارالفکر الإسلامی.
    89. یزدى، محمد (1415ق). فقه القرآن، ج2، قم: اسماعیلیان.
    90. یوسفى ‌آبى(فاضل)، حسن (1417ق). کشف الرموز، ج1و2، چ3، قم: دفتر انتشارات اسلامى.

     

    ج) فرانسوی

    1. Lambert-Faivre, Yvonne (1997). “Le dommage corporel entre l'être et l'avoir”, Resp. civ. et ass.
    2. Lambert-Faivre, Yvonne (1998). “L'indemnisation des victimes de préjudices non économiques”, Les Cahiers de droit, Vol. 39, No2-3.
    3. Lambert-Faivre, Yvonne (2000). Droit du Dommage corporel, Systèmes d’indeminisation, 4eéd., Paris, Dalloz.
    4. Lambert-Faivre, Yvonne; Porchy-Simon, Stéphonie (2016). Droit du dommage corporel, Systèmes d’indeminisation, 8eéd., Paris, Dalloz.
    5. Le Tourneau, Philippe; Cadirt, Lois (2002). Droit de la responsabilité et des contrats, paris, Dalloz.
    6. Mazeaud, Henri, Léon et Jean (1965). Traité théorique et pratique de la responsabilité civile, 6ééd., Paris, Montchrestien.
    7. Mazeaud, Henry, Leon et Jean (1991). Leçons de droit civil, obligation, théorie générale, Paris, Montchestien.
    8. Viney, Geneviève; Jourdain, Patrice (1998). Traité de droit civil, Les conditions de la responsabilité, Sous la direction Jacques Ghestin, 2eéd, Paris, L.G.D.J.
مطالعات حقوق تطبیقی
دوره 13، شماره 1
بهار و تابستان 1401
تیر 1401
صفحه 355-381

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار