مطالعۀ تطبیقی ضابطۀ تمییز مسئولیت قراردادی و خارج قراردادی و اثر آن بر تشدید یا تخفیف خسارت در حقوق ایران و فرانسه

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تهران

چکیده

مسئولیت مدنی و انواع آن، موضوعی است که از دیرباز مورد توجه حقوق‌دان‌ها بوده و مباحث مختلفی پیرامون آن شکل گرفته است. با وجود این، هنوز اختلاف‌ نظرهایی در خصوص تعریف، مصادیق و وحدت یا تعدد مسئولیت خارج قراردادی‌ نسبت به مسئولیت قراردادی وجود دارد. پیدایش چنین‌ اختلاف‌هایی تا حد زیادی ریشه در عدم مطالعۀ دقیق و همه‌جانبه پیرامون ضابطۀ تشخیص و تفکیک این دو مسئولیت دارد. ضابطه‌ای که هم به اختلاف ‌نظر در خصوص بعضی از مصادیق پایان دهد و هم در مورد مصادیق جدیدی که مطالعۀ زیادی پیرامون آن‌ها نشده است، تعیین تکلیف کند. هرچند با مطالعۀ تألیف‌های موجود می‌توان بعضی ملاک‌ها را استخراج کرد، ولی نقدهای وارد بر هرکدام از این ملاک‌ها و عدم جامعیت و مانعیت آن‌ها، دلیلی است که اهمیت هرچه بیشتر ارائۀ‌ ضابطه‌ای مشخص را نمایان می‌سازد. در این مقاله، اراده به‌عنوان ضابطۀ تعیین قلمرو مسئولیت خارج قراردادی و تمییز آن از قراردادی پیشنهاد می‌شود. برخلاف رویکردی عینی که معمولاً در خصوص اراده و قرارداد ناشی از آن وجود دارد، این مقاله به تبیین وجه ذهنی این مفاهیم به‌عنوان ضابطه می‌پردازد. از این منظر، اراده باید اصیل و حاصل ابتکار طرفین باشد. همچنین، فرضِ تعلقِ اراده به تعهداتی ممکن است که در راستای هدف و کارکرد غایی قرارداد باشد. نتیجۀ درنظر گرفتن اراده با این اوصاف به‌عنوان ضابطۀ تعیین قلمرو ضمان قهری این است که گاه در غیاب عقد، ارادۀ پیش‌گفته‌ موجود و منشأ اثر است. همچنین، گاه به‌رغم وجود قرارداد، ارادۀ ابرازشده از سوی طرفینْ واجد ویژگی‌های لازم نبوده، نمی‌تواند مبنایی برای مسئولیت قراردادی باشد. از طرف دیگر، بعضی تفاوت‌های موجود در خصوص میزان جبران خسارت قراردادی و خارج قراردادی مانند تخفیف یا تشدید آن، ریشه در این ضابطه دارد که در همین مقاله به آن پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Comparative Study of the Distinction Criterion between Contractual and Non-contractual Liability in Iranian and French Law

نویسندگان [English]

  • Abbas Karimi 1
  • AfrAfrouz ouz Samadi 2
1 Professor of Private Law, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Tehran, Iran
2 PhD Student in Private Law, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Extra-contractual liability in its wide sense, is defined as the compensation of losses in the absent of a contract. Although different discussions have been carried out regarding this concept, there are considerable controversies in respect of definition, examples and unity or plurality of extra-contractual liability and contractual liability. It seems that these controversies are mostly the result of the lack of studying of the distinguishing criterion between these two kinds of liability. A criterion which can put an end to some controversies regarding the examples of these two kinds of liability as well as deciding about the new examples which might not be fully comprehensively studied.
Although, different criterions can be extracted from existing studies, some critics show the necessity of proposing a specific and acceptable criterion.
Some criterions can be distracted from current studies, but they would not prevent non related examples to enter into the scope of the extra-contractual liability. In other word, these criterions are too wide. On the other hand, the perspective about some notions which are used as the current criterions, are not correct. For instance, “contract” itself is considered as one of the criterions. It means that, whenever there is a contract, the liability which arises is contractual. Otherwise, it is considered non- contractual. In this criterion, contract is considered as a material instrument. In other word, the objective aspect of contract is important in this sense, which seems critical from our point of view.
Therefore, in this thesis, “volition or will" is proposed as the element which can distinguish contractual and non- contractual liability. Despite the usual objective perspective towards volition and the contract sprang from it, this thesis focuses on the subjective aspect of the said notion.
The result of considering volition as the criterion for determining the scope of the extra-contractual and contractual liability is that there might be some situations in which, despite the absence of contract, parties' volition exists. As the result, the liability of parties is considered contractual, although there is no contract between them. For example, the breach of some obligations such as confidentiality which may last even after the termination of a contract is contractual. This is because; the parties’ volition can be attributed to this obligation, although the objective contract between them is terminated.  Moreover, sometimes in spite of the existence of the contract, parties' volition doesn't entail the required specifications and as a consequence, can't serve as the basis for the contractual liability. This result is true especially for implicit terms and conditions. These terms can join the contract and might serve as the basis of a contractual liability only if parties’ will is allocated to them therefore, in case of parties’ ignorance about a customary obligation (as an implicit obligation), its breach cannot cause contractual liability.
From this perspective, this criterion shall include two specifications. Originality, as the first specification means that parties' will shall be genuine. Parties have to choose an obligation and its liability by their own genuine will. Therefore, imperative rules which are compulsory are not original and can’t serve as a trigger for contractual liability. They are legal obligations and their breach are resulted in non- contractual liability.  On the other hand, volition refers to the obligations and commitments which are in line with the main purpose of the contract. This criterion which is also partible with respect to the implied terms and conditions, determines the scope of the said terms which are considered contractual. For instance, duty of care only enters into the contracts which their final purpose is care or something related to that, such as doctors or nurses or those whose duty is considered so critical to hem such as transport enterprises.
According to the said criterion, the examples of different kinds of liability are divided into two groups; first, the examples which are not subject of lots of controversies and second, examples which are accompanied with a lot of dissidences.
Moreover, providing a criterion which determines the scope of the extra-contractual liability leads to some consequences. Occurrence and proof of the said liability and the compensation of related loss are affected from this criterion and causes some differences between contractual and extra contractual liability.

کلیدواژه‌ها [English]

  • will
  • damage decrease
  • punitive damage
  • non
  • contractual liability
  1. الف) فارسی

    1. امامی، حسن (۱۳۹۰)، حقوق مدنی، ج 1، چ ۳۲، تهران: انتشارات اسلامیه.
    2. برومند، نوید (۱۳۹۶)، خسارت تنبیهی، تهران: مجتمع علمی و فرهنگی مجد.
    3. جعفری‌تبار، حسن (۱۳۷۵)، مسئولیت مدنی سازندگان و فروشندگان کالا، تهران: نشر دادگستر.
    4. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۷۲)، حقوق تعهدات، ج 1، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
    5. حائری ‌شاه‌باغ، علی (۱۳۸۷)، شرح قانون مدنی، ج 1، چ 3، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    6. ژوردن، پاتریس (۱۳۹۱)، اصول مسئولیت مدنی، مترجم: مجید ادیب، چ 3، تهران: انتشارات میزان.
    7. شهیدی، مهدی (۱۳۸۹)، آثار قراردادها و تعهدات، ج 3، چ 4، تهران: انتشارات مجد.
    8. صفایی، حسین و رحیمی، حبیب‌الله (۱۳۸۹)، مسئولیت مدنی، تهران: انتشارات سمت.
    9. کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۸)، قواعد عمومی قراردادها، ج 1، چ 8، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    10. کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۷)، قواعد عمومی قراردادها، ج 3، چ 5، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    11. کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۹)، الزام‌های خارج از قرارداد، ج 1، چ 9، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
    12. کریمی، عباس (۱۳۹۷)، چهل گفتار حقوقی، تهران: انتشارات دادگستر.
    13. آقایی، کامران و برومند بارده، نوید (بهار و تابستان ۱۳۹۶)، «تحلیل حقوقی و اقتصادی خسارت ترمیمی»، دانشنامۀ حقوق اقتصادی، سال ۳۴، ش ۱۱.
    14. اسلامی ‌پناه، علی (تابستان ۱۳۸۰)، «تعارض تعهدات اصلی و فرعی در قرارداد»، فصلنامۀ مطالعات حقوق خصوصی، ش ۵۲۷.
    15. الشریف، محمدمهدی و سعیدی، سمیه (بهار و تابستان ۱۳۹۲)، «نقد نهاد تخفیف بر اساس وضعیت مالی عامل زیان در دعوای مسئولیت مدنی»، حقوق خصوصی، ش ۲۲.
    16. افتخار جهرمی، گودرز و حسینی پویا، محسن (پاییز ۱۳۹۴)، «تحلیل و نقد اقوال فقهی پیرامون خسارات کاهش ارزش پول پس از تأخیر در تأدیه»، تحقیقات حقوقی، ش ۷۱.
    17. امین‌فر، رحمت‌الله (۱۳۱۹)، «تقصیر در قانون مدنی فرانسه»، مجموعۀ حقوقی وزارت دادگستری، ش ۱۵.
    18. امامی، اسدالله (زمستان ۱۳۵۴)، «نقش اراده در قراردادها»، حق (مطالعات حقوق قضایی)، ش 4.
    19. بیگدلی، سعید (پاییز و زمستان ۱۳۹۶)، «تبعیت مسئولیت قراردادی از اراده طرفین در قانون مدنی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش ۱۷.
    20. تقی‌زاده، ابراهیم؛ خسروی فارسانی، علی؛ موسی‌پور، میثم (بهار و تابستان ۱۳۹۱)، «ماهیت و آثار خسارت تنبیهی در حقوق کامن‌لا (با مطالعۀ تطبیقی)»، دانش حقوق مدنی، ش 1.
    21. خسروی فارسیانی، علی و پیرانوند، شاهپور (تابستان ۱۳۸۹)، «مقایسۀ تطبیقی وجه التزام و خسارت تنبیهی»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش ۲۰۷۰.
    22. رنجبر، مسعودرضا (۱۳۹۴)، «مسئولیت زیان‌دیده در کاهش خسارت قراردادی»، کنفرانس بین‌المللی مدیریت، اقتصاد و علوم انسانی.
    23. سیمایی ‌صراف، حسین؛ ابوعطا، محمد؛ برمانزن، فاطمه (بهار و تابستان ۱۳۹۷)، «شیوه‌های الزام به اجرای عینی قرارداد در فقه و حقوق ایران»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، ش ۱۸.
    24. عابدیان، میرحسن (بهار ۱۳۸۵)، «مطالعۀ تطبیقی قابلیت اجرای شروط کیفری در قراردادها؛ لزوم تجدیدنظر در مادۀ ۲۳۰ قانون مدنی ایران»، الهیات و حقوق، ش 9.
    25. قاسم‌زاده، روح‌اله؛ پارساپور، محمدباقر؛ علوی، محمدتقی (زمستان ۱۳۹۰)، «جریمه‌های قضایی و شروط جزایی در حقوق انگلیس (با مطالعۀ تطبیقی در حقوق ایران)»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دورۀ ۱۵، ش 4.
    26. قاسمی‌ حامد، عباس؛ خسروی فارسیانی، علی؛ آقابابایی، فهیمه (بهار ۱۳۹۲)، «خسارت تنبیهی در حقوق ایران»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش ۸۱.
    27. کریمی، عباس؛ صادقی‌راد، الهام؛ تقی‌زاده، ابراهیم (بهار ۱۳۹۷)، تلاشی در راستای تبیین قاعدۀ ملازمۀ نفع- مخاطره و جایگاه آن در ضمان قهری شرعی، مطالعات حقوقی، دورۀ ۱۰، ش 1.
    28. داوودی لیمونی، حسین (۱۳۹۰)، قلمرو حاکمیت اراده در امر مرور زمان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق دانشگاه شهید بهشتی.
    29. رسولیان، محسن (۱۳۸۶)، بررسی تطبیقی قاعدۀ لزوم جبران کامل (کافی، فوری و مؤثر) خسارت، مقطع کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه قم.

    ب) عربی

    1. خوانساری، جمال‌الدین (۱۳۶۴)، التعلیقات علی الروضه البهیه، ج 1، چ 2، قم: مدرسه رضویه.
    2. علامه حلی (۱۴۲۳ق)، تذکره‌الفقها، ج ۱۳، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام لأحیاء التراث.
    3. کاشف ‌الغطاء، حسن (بی‌تا)، انوار الفقاهه، ج 1، بی‌جا: مکتبه کاشف الغظاء العامه.
    4. نجفی جواهری، محمدحسن (۱۳۶۲)، جواهر‌الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج ۴۳، چ 7، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    ج) انگلیسی و فرانسوی

    1. Borghetti, Jean- Sebastien (2009), Punitive damages: common law and civil law perspective, Tort and insurance law, Vol.25, Vienna: Springer.
    2. Brogyova, Andras (1998), "The concept and nature of contractual obligation", Acta Juridicia Hungarica, Vol.39, Issue 1-2, 1-24.
    3. David, Rene (1935), "Measure of damage in the French law of contract", Journal of comparative legislation and international law, Vol.17, 61-72.
    4. Le Pautremat, Solene (2006), "mitigation of damage; a French perspective", International and comparative law quarterly, vol 55, No.1, 205-218.
    5. McMahan, Bryan M.E. (1973), "Delictual liability in France", Northern Ireland legal quarterly, Vol.24, 491-514.
    6. Mettarlin, Daniel M (1961), "Contractual and delictual responsibility in Quebec; The rediscovery of contract", McGill law journal, Vol.8, No1, 38- 56.
    7. Starck, Boris (1973-1974), "the foundation of delictual liability in contemporary French law: an evaluation and a proposal", Tulane law review, Vol.48, 1043- 1074.
    8. l’Association Henri Capitant des Amis de la Culture Juridique Française (2008), "Principes contractuels communs", Paris: Société de législation compare
    9. Baudouin, Jean- Louis (1973), La responsabilité civile délictuelle, Montréal: les presses de l’Université de Montréal.
    10. Demogue, René (1925), Traite des obligations en général, Tome5, Paris: Libraire Arthur Rousseau.
    11. Rouviere, Federic (2010), La remise en cause du contrat par le juge, l’efficacité du contrat, Aix-en-Provence: Dalloz.
    12. Calciu, Diana (2008),"les dommages et interest punitifs", Studia Universitatis Babes-Bolyai Jurisprudentia, Vol.2, 136-157.
    13. Chauveau, Paul (1979), "la faute inexcusable", annals de droit Aérien et spatial, Vol.4.
    14. Courte de Font michel, Alexandre (2005), "La sanction des fautes lucratives par des dommages- interets punitifs et le droit Francaise", Unform law review, vol.10, issue 4, 737- 757.
    15. Cremades, Bernardo M., (2002), "Les dommages-intérêts conventionnelles prévus en cas de rupture de contrat, les clauses pénales et les dommages intérêts a caractère répressif dans les contrats internationaux", International business law journal.
    16. Couture, Marc- Antonie (2017), Contrefaçon et recours civil: la quantification de dommages au Quebec et en France, pour obtenir le grade de master, droit prive, Université de Paris-sud et Université Laval Québec.
    17. Freleteau, Barbara (2015), devoir et incombance en matiere contractuelle, sous la direction de Laura Sautonie-Laguionie Thèse pour obtenir le grade de Docteur, Droit prive, Universite de Bordeaux.
    18. Jean Marie, Emilie (2016), La reparation de prejudice en droit du travail, sous la direction de Patrice Adam et Bernard Bossu thèse pour obtenir le grade Docteur, Droit prive, Université de Lorraine.
    19. Marignol, Ludovic (2017), La prévisibilité en droit des contrats, sous la direction de Jerome Julien, Thèse pour obtenir le grade de Docteur, Droit prive et Science criminelles, L’Université de Toulouse.
    20. Mauclair, Stéphanie (2011), Recherche sur l’articulation entre le droit commun et le droit spécial en droit de la responsabilité civile extracontractuelle, sous la direction de Tristan Azzi, Thèse pour obtenir le grade de Docteur, droit prive, l’Université d’Orléans.
    21. Serageldin, Sami (2014), Les clauses ayant effet a l’echelle des groupes de contrats, sous la direction de Nicolas Bouche. Thèse pour obtenir le grade de Docteur, Droit prive, Universite Jean Moulin (Lyion3).
    22. http://j.ijri.ir/SubSystems/Jpri2/Showjudgement.aspx?id=WlhSTm43K0VIZlE9.