مسئولیت مأمور نسبت به اوامر غیرقانونی در حقوق کشورهای مسلمان با ‏تأکید بر نظام حقوقی ایران

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

زمینه و هدف: یکی از مهم‌ترین ضوابط حاکم بر سلسله‌مراتب نظام اداری ناظر بر تکلیف به تبعیت از دستورات مقامات مافوق است. در این راستا گاه ممکن است دستور صادرشده مغایر قانون باشد و لذا مسئولیت مأمور نسبت به اجرای چنین دستوری به یکی از مهم‌ترین مسائل حقوقی در این عرصه تبدیل شده و نظریات مختلفی جهت برون‌رفتِ از آن مطرح گردیده است. نگارنده در پژوهش حاضر، ضمن توصیف این نظریات، بازتاب آن را در نظام‌های حقوقی کشورهای مسلمان مورد بررسی قرار داده، مسئولیت مأموران را از دو منظر انتظامی و کیفری مطالعه کرده و در کنار آن، موضع نظام حقوقی کشورمان را نیز مورد تحلیل قرار داده است.
روش تحقیق: این پژوهش، تحقیقی کیفی با رویکردی تطبیقی است که از نظر هدف، کاربردی و از جهت ابزار گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است که با ملاحظۀ مقررات کیفری و رویۀ قضایی این کشورها و مبانی فقهی آنها به شیوه‌ای توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است.
یافته‌ها: نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که در عرصۀ کیفری، قانون‌گذار نظریۀ اطاعت آگاهانه را ملاک عمل قرار داده، با وجود این با پذیرش اشتباه شخصیِ مأمور، چه نسبت به حکم و چه موضوع، راهی برای رهایی از مسئولیت کیفری پیش‌بینی کرده است. در کنار آن، تحت تأثیر مقررات قبل از انقلاب اسلامی، در مواردی هم نظریۀ اطاعت سلبی مناط عمل قرار گرفته که با موازین شرعی سازگاری ندارد. در عرصۀ مقررات اداری و استخدامی نیز قانون‌گذار از رویکرد آلمانیِ تکرار دستور که در چارچوب نظریات اطاعت معتدل قرار می‌گیرد تبعیت نموده است؛ هرچند به‌نظر می‌رسد این نگرش مسئولیت کیفری مأموران را  نسبت به مستخدمان موضوع این مقررات نیز دربر می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Subordinate's responsibility in Executing illegal orders ‎in the law of Muslim countries with emphasis on the ‎Iranian legal system

نویسنده [English]

  • Ruhollah Akrami
Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran‎
چکیده [English]

Background and Aim: One of the most important criteria governing the hierarchy of the administrative system is the duty to obey the orders of superior authorities. In this regard, sometimes the issued order may violate the regulation, and therefore the responsibility of the Employee to execute such an order has become one of the most important legal issues in this area and various theories have been proposed to resolve it. In the present Article, while describing these theories, its reflection in the legal systems of Muslim countries has been studied and the responsibility of Employees has been studied from both disciplinary and criminal perspectives. In addition, it has analyzed the position of our country's legal system.
Method: The present study is qualitative research with a comparative approach that is applied in terms of purpose and library-based in terms of data collection tools. This research has been done in a descriptive-analytical manner by considering the criminal regulations and judicial procedures of these countries and their jurisprudential principles.
Findings and Results: the results of the study indicate that in the criminal field, the legislator has used the theory of conscious obedience as a criterion. Nevertheless, the legislature, by acknowledging the personal mistake of the Subordinate, both in terms of the law and the fact, has provided a way to justify criminal liability. In addition, under the influence of regulations before the Islamic Revolution, in some cases, the theory of Passive obedience has been accepted, which is not compatible with Islamic norms. In the field of administrative and employment regulations, the legislature has followed the German approach of repetition of orders, which falls within the framework of theories of moderate obedience, although this view also includes the Subordinate's criminal responsibility toward employees subject to such regulations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Criminal liability of ‎the Subordinate
  • ‎ disciplinary liability ‎of the Subordinate
  • ‎ illegal order
  • ‎ legal system of ‎Muslim countries.‎

مراجع

  1. قرآن کریم

     

    الف) فارسی

    1. آقایی جنت‌مکان، حسین (1391). حقوق کیفری عمومی. جلد اول، تهران: انتشارات جنگل.
    2. شامبیاتی، هوشنگ (1393). حقوق جزای عمومی. جلد دوم، تهران: انتشارات مجد.
    3. صانعی، پرویز (1382). حقوق جزای عمومی. تهران: طرح نو.
    4. محبی، جلیل و ریاضت، زینب (1392). شرح قانون مجازات اسلامی 1392. تهران: نشر میزان.
    5. محسنی، مرتضی (1376). دورۀ حقوق جزای عمومی: مسئولیت کیفری. جلد سوم، تهران: کتابخانه گنج دانش.
    6. نوربها، رضا (1390). زمینۀ حقوق جزای عمومی. تهران: کتابخانه گنج دانش.
    7. الهام، غلامحسین و زهروی، رضا (1396). بررسی تطبیقی چالش‌های ناشی از سکوت قانون در حقوق کیفری ایران و فقه امامیه، مطالعات حقوق تطبیقی، 8 (2)، 473-443.

     

    ب) عربی

    1. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل (1414 ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. برقی، احمد (1371)، المحاسن. جلد اول، قم: دارالکتب الإسلامیه.
    3. حر عاملی، محمد (1409 ق). وسائل الشیعه. جلد 27، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام.
    4. حسنی، محمود نجیب (بی تا). شرح القانون العقوبات: القسم العام. جلد اول، بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیه.
    5. حومد، عبدالوهاب (1990). المفصل فی شرح قانون العقوبات: القسم العام. دمشق: المطبعه الجدیده.
    6. سامی نبراوی، محمد (1995). شرح الأحکام العامه لقانون العقوبات اللیبی. بنغازی: منشورات جامعۀ قاریونس.
    7. سراج، عبود (2018). شرح قانون العقوبات العام. دمشق: منشورات جامعۀ دمشق.
    8. سعید، کامل (2002). شرح الاحکام العامه فی قانون العقوبات: دراسه مقارنه. عمان: دارالعلمیه الدولیه و دارالثقافه.
    9. سید رضی، محمد (1414 ق). نهج‌البلاغه. قم: مؤسسۀ نهج‌البلاغه.
    10. شرفی، علی‌حسن (1993). شرح الأحکام العامه للتشریع العقابی الیمنی. قاهره: دارالمنار.
    11. صافی، طه زاکی (1993). المبادی الأساسیه لقانون العقوبات اللبنانی: القسم العام. طرابلس: المؤسسۀ الحدیثه للکتاب.
    12. صبحی أغریر، أحمد محمد (2015). المسؤولیه الإداریه عن أضرار المرافق العامه الطبیه: دراسه مقارنه. ریاض: مکتبه القانون و الإقتصاد.
    13. صدر، محمدباقر (1417 ق). بحوث فی علم الاصول. جلد پنجم، قم: مؤسسۀ دائره المعارف فقه اسلامی.
    14. صلبی الحدیثی، فخری (2007). شرح قانون العقوبات: القسم العام. بغداد: المکتبه القانونیه.
    15. طوسی، أبوجعفر محمد (1414 ق). الأمالی. قم: دارالثقافه.
    16. طوسی، أبوجعفر محمد (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    17. عبدالواحد، العلمی (2002). شرح القانون الجنائی المغربی: القسم العام. دارالبیضاء: مطبعه النجاح الجدیده.
    18. عبد شویش الدره، ماهر (1990). الاحکام العامه فی قانون العقوبات. موصل: دارالحکمه للطباعه و النشر.
    19. عجیله، عاصم أحمد (2000). طاعه الرؤساء و حدودها فی الوظیفه العامه. قاهره: دارالنهضه العربیه.
    20. عوابدی، عمار (2000). القانون الإداری: النظام الإداری. جلد اول، الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعیه.
    21. قصیر، فرج (2006). القانون الجنائی العام. تونس: مرکز النشر الجامعی.
    22. محمد، عوض (1998). قانون العقوبات: القسم العام. اسکندریه: دارالمطبوعات الجامعیه.
    23. مصطفی محمد، امین (2010). قانون العقوبات القسم العام: نظریه الجریمه. بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیه.
    24. هیتی، محروس (2016). شرح قانون العقوبات: القسم العام. جلد اول، بغداد: دارالسنهوری.
    25. ابونایله، عامر محمد (2015). مفهوم واجب الطاعه. مجلۀ کلیه مدینه العلم الجامعه، 7(1)، 135-126.
    26. شیمی، عبدالحفیظ علی (2014). مسؤولیه المؤظف عن تنفیذ الأوامر الرئاسیه غیر المشروعه تشریعاً و قضاء. مجلۀ کلیه القانون الکویتیه العالمیه، 2(5)، 192-153.
    27. فجر، رعد (2018). تطبیق موانع المسؤولیه الجزائیه فی المسؤولیه الإنضباطیه. مجلۀ الحقوق للجامعه المستنصریه، 15(31)، 12-1.
    28. مبارک، مبارک سالم (2020). واجب طاعه الرؤساء فی الوظیفه العامه: دراسه مقارنه. مجلۀ الدراسات القانونیه و الإقتصادیه، 6(2)، 213-1.
    29. مریری، عمر رمضان (2020). المؤظف العام و علاقته بالإداره فی القانون الللیبی. مجلۀ جامعه صبراته العلمیه، 4(2)، 124-108.
    30. نعیم، یوسف محمد (2019). النظام التأدیبی للمؤظف العام فی القانون السودانی و المقارن. رسالۀ دکتری، خارطوم: جامعه النیلین.

     

    ج) انگلیسی

    1. The Holy Quran
    2. Abd ol-Shuwish al-Darah, M. (1990), Public Provisions in the Penal Code, Mosul: Dar al-Hikmah li-tiba'ah wa al-nashr (In Arabic).
    3. Abd ol-Wahed, A. (2002), Description of the Maghreb Criminal Law: General Section, Dar Al-Bayda: Matabah Al-Najah Al-Jadidah (In Arabic).
    4. Abu Nayeleh, A. (2015), “The Concept of the Duty of Obedience”, Journal of Madenat Alelem University College, 7 (1). 126-135 (In Arabic).
    5. Aghaei Janat-Makan, H. (2011), Public Criminal Law, Volume 1, Tehran: Janagl Publications (In Persian).
    6. Amili, M. (1989) Wasa'il al-Shia, Vol. 27, Qom: Institute of Al ol-Bayt (In Arabic).
    7. Awabedi, A. (2000), Administrative Law: Administrative System, Vol.1, Algeria: University Publications Office (In Arabic).
    8. Barqi, A. (1952), Al-Maha'sen, Vol. 1, Qom: Dar al kutub al islamiyah (In Arabic).
    9. Cassese, Antonio (2008). International Criminal Law. Oxford: Oxford University Press.
    10. Doaré, Ronan (2013). Ordre légal, ordre illégal, Inflexions, 24(3), 153-162. https://doi.org/10.3917/infle.024.0153.
    11. Elham, G., & Zahravi, R. (2017). “A Comparative Analysis of the Challenges Posed by the Silence of the Law in the Iranian Criminal Law and Jurisprudence”, Comparative Law Review, 8 (2), 443-473 (In Persian).
    12. Fajr, R. (2018), “The application of impediments to criminal liability in disciplinary responsibility”, Journal of Law of Al-Mustansiriya University, 15 (31). 1-12 (In Arabic).
    13. Hitty, M. (2016), Explanation of the Penal Code: General Section, Vol.1, Baghdad: Dar Al-Sanhouri (In Arabic).
    14. Hosni, M. (No Date), Explanation of the Penal Code: General Section, Vol.1, Beirut: Manshūrāt al-Ḥalabī al-Ḥuqūqīyyah (In Arabic).
    15. Houmed, A. (1990), Al-Mufassal fi Explanation of the Penal Code: The General Section, Damascus: Al-Matabah al-Jadeedah (In Arabic).
    16. Ibn Kathir Damishqī, I. (1994), Tafsīr al-Qurʾān al-ʿAẓīm, Beirut: Dar al kutub al ilmiyah, (In Arabic).
    17. Mariri, O. (2020), “The Public Employee and His Relationship to Administration in Libyan Law”, Sabratha Scientific University Journal, 4 (2). 108-124 (In Arabic).
    18. Mohebbi, J. and Riazat, Z. (2013), A Commentary on the Islamic Penal Code 2013, Tehran: Mizan Legal Foundation (In Persian).
    19. Mohseni, M. (1997), General Criminal Law Course: Criminal Responsibility, Volume 3, Tehran: Ganje Danesh Library (In Persian).
    20. Mubarak, M. (2020), “The Duty of Obedience to superior authorities in the Public Office: A Comparative Study”, Journal of Legal and Economic Studies, 6 (2). 1-213 (In Arabic).
    21. Muhammad, A. (1998), Penal Code: General Section, Alexandria: University Press House (In Arabic).
    22. Mustafa Muhammad, A. (2010), Penal Code, General Section: Theory of Crime, Beirut: Manshūrāt al-Ḥalabī al-Ḥuqūqīyyah (In Arabic).
    23. Naeem, Y. (2019), The Disciplinary System for the Public Employee in Sudanese and Comparative Law, PhD Thesis, Khartoum: Al-Neelain University (In Arabic).
    24. Noorba'haa, R. (2011), Outline for Public Criminal Law, Tehran: Ganje Danesh Library (In Persian).
    25. ojayleh, A. (2000), Obedience to superiors and its limits in the public office, Cairo: Dar al-Nahda al-Arabiyah (In Arabic).
    26. Qassir, F. (2006), Public Criminal Law, Tunisia: University Publishing Center (In Arabic).
    27. Rachman, Taufik (2016). Can the Indonesian criminal justice system be enhanced by replacing the mandatory prosecution system with a discretionary one, like that used in Australia?, the degree of Doctor of Philosophy. Melbourne: Victoria University.
    28. Sadr, M. (1997), Buhuth fi Ilm al-Usul, vol. 5, Qom: Muʼassasah-i Dāirat al-Maʻārif-i Fiqh-i Islāmī (In Arabic).
    29. Saeed, K. (2002), Explanation of the General Provisions in the Penal Code: A Comparative Study, Amman: Dar Al- ilmiyah al-duwaliyah and Dar Al-Thaqafah (In Arabic).
    30. Safi, T. (1993), The Basic Principles of the Lebanese Penal Code: The General Section, Tripoli: Institution of al-hadythah li'lketab (In Arabic).
    31. Salbi Al-Hadithi, F. (2007), Explanation of the Penal Code: General Section, Baghdad: Maktabah al-Qanoniyyah (In Arabic).
    32. Sami Nabrawy, M. (1995), Commentary on the General Provisions of the Libyan Penal Code, Benghazi: Garyounis University Publications (In Arabic).
    33. Saneii, P. (2003), General Criminal Law, Tehran: Tarhe now (In Persian).
    34. Sayed Radhi, M. (1994), Nahj-al-Balaghah, Qom: Nahj-al-Balaghah Institution (In Arabic).
    35. Seraj, A. (2018), Explanation of the General Penal Code, Damascus: Damascus University Publications (In Arabic).
    36. Shambayati, H. (2013), General Criminal Law, Volume 2, Tehran: Majd Publications (In Persian).
    37. Sharafi, A. (1993), Explanation of the general provisions of Yemeni penal legislation, Cairo: Dar Al-Manar (In Arabic).
    38. Shimi, A. (2014), “The employee’s responsibility for the implementation of unlawful orders of superior authorities in legislation and the judiciary”, Kuwaiti International Law College Journal, 2 (5). 153-192 (In Arabic).
    39. Sobhi Agrir, A. (2015), Administrative responsibility for damages to public medical facilities: a comparative study, Riyadh: Maktabat al-Qānūn wa-al-Iqtiṣād (In Arabic).
    40. Tusi, M. (1994), Al-Nihaya, Qom: Dar al-Thaqafa (In Arabic).
    41. Tusi, M. (No Date), Al-Tibbyan Fi Tafsir al-Quran, Beirut: Dar Al-Ihyaa Al-torath Al-Arabi (In Arabic).
    42. Weimann, Gunnar J. (2010). Islamic Criminal Law in Northern Nigeria: Politics, Religion, Judicial Practice. Amsterdam: Amsterdam University Press.
مطالعات حقوق تطبیقی
دوره 14، شماره 1
بهار و تابستان 1402
تیر 1402
صفحه 147-169

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار